حد و حدود امر به معروف و نهی از منکر چقدر است؟

اما نکته‌ای که اینک باید افزود، تفاوت مبنا و هدف از حق انتقاد درحقوق و معارف اسلامی با دیگر نظام‌های حقوقی و سیاسی است. آنان به چنین حقی معتقدند چون برای رقابت در کسب قدرت به آن نیاز دارند و بر مبنای قرارداد اجتماعی آن را حق خود می‌دانند که البته مثل هر حق دیگری قابل اسقاط و صرف نظر است. دلسوزی و خیرخواهی برای دیگران، اگر هم وجود داشته باشد، دلیل جعل این حق نیست. اما در اسلام مساله درست برعکس است.
ازنظر قرآن مبنای حق نظارت شهروندان بر نهادهای حکومتی، همان‌گونه که از ذیل اصل هشتم پیداست، آیه ۷۱ از سوره توبه است که طبق آن مقصود از نظارت و انتقاد رقابت در کسب قدرت یا پیدا کردن نقاط ضعف و مچ‌گیری حاکمان نیست، بلکه این کار ناشی از محبت و احساس نزدیکی و دلبستگی به دولت است. انتقاد باید از روی علاقه، به هدف خیرخواهی و برای اصلاح و بهتر شدن وضعیت و امور مسلمانان باشد. دراین صورت است که مسلمانان همواره رو به رشد و «خیرامه اخرجت للناس» خواهند شد و الا اگر این عمل بخواهد به قصد انتقام و انتقاص باشد نه تنها فضیلتی ندارد که مورد نکوهش و ممنوع نیز هست. اسلام به همان اندازه که از «اهدای عیوب» و انتقاد از منکرات و کژی‌های جامعه حمایت و استقبال می‌کند و برای آن برکات بی پایان مادیِ دنیوی و نیز پاداش بی حسابِ اخروی قرارداده است، به همان اندازه هم از کینه‌جویی و عیب‌جویی نهی کرده است. این یکی از مهم‌ترین وجوه افتراق موضوع مورد بحث در اسلام و غرب است که تاثیر مهمی بر چگونگی و حدود اجرای آن می‌گذارد و اتفاقا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
این نکته زیبا از آیه‌ای که در انتهای اصل هشتم به عنوان مستند قرآنی آن ذکر گردیده، قابل استفاده است؛ چرا که در آیات پیش از آن ضمن بیان پنج نشانه مشترک زنان و مردان منافق، ‌اولین علامت آنان چنین ذکر شده است: «مردان و زنان منافق همه از یک گروهند؛ آن‌ها امر به منکر و نهی از معروف می‌کنند و …» (المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض یأمرون بالمنکر و ینهون عن المعروف – آیه ۶۷) و سپس به عنوان نشانه‌های مشترک مردان و زنان با ایمان، درست به نقطه مخالف آنان اشاره می‌کند و می‌فرماید: «مردان و زنان با ایمان دوست و ولیّ و یار و یاور یکدیگرند، آن‌ها مردم را به نیکی‌ها دعوت می‌کنند و از زشتی‌ها باز می‌دارند.»
نکته جالب اینکه درباره منافقان کلمه «اولیاء» ذکر نشده بود، بلکه جمله «بعضهم من بعض» که دلیل بر وحدت هدف و هماهنگی صفات و کردار است، ‌به چشم می‌خورد و حال آن‌که در این آیه مومنان را «اولیاء» یکدیگر می‌داند. به گفته مفسران این تفاوت اشاره به آن است که منافقان هر چند در صف واحدی قرار دارند،‌ روح مودّت و ولایت در میان آن‌ها وجود ندارد و هرگاه منافع شخصی آنان به خطر بیفتد حتی به نزدیک‌ترین دوستان خود خیانت خواهند کرد، اما میان مومنان رابطه «ولایت» و محبت برقرار است و منشا امر به معروف و نهی از منکر هم همین است.
ازدیدگاه شیعه که نظام سیاسی خود را هم برمحور ولایت و محبت بنا نهاده است، شهروندان ِجامعه اسلامی (مؤمنان) نسبت به یکدیگر نوعی قرابت و نزدیکی (ولایت) دارند؛ «مومنان نزدیک به یکدیگرند و به موجب اینکه با یکدیگر نزدیک‌اند، حامی و دوست و ناصر یکدیگرند و به سرنوشت هم علاقه‌مندند و در حقیقت به سرنوشت خود که یک واحد را تشکیل می‌‌دهند علاقه می‌ورزند و لذا امر به معروف می‌کنند و یکدیگر را از منکر و زشتی‌ها باز می‌دارند.»
استاد شهید مطهری با استنباط این نکته لطیف از آیه ۷۱ سوره توبه نتیجه می‌گیرد که این دو عمل (امر به معروف و نهی از منکر) ناشی از وِداد ایمانی است و لذا این دو جمله – یَأمُرونَ بِالمعروفِ و یَنْهَونَ عَنِ الُمنکرِ- بلافاصله به دنبال بیان ولاء ایمانی مسلمانان واقع شده است.
علاقه به سرنوشت اشخاص از علاقه به خود آن‌ها سرچشمه می‌گیرد. پدری که به فرزندان خویش علاقه دارد قهراً نسبت به سرنوشت و رفتار آنان نیز احساس علاقه می‌کند؛ اما ممکن است نسبت به فرزندان دیگران در خود احساسی نکند، چون نسبت به خود آن‌ها علاقه‌ای ندارد تا به سرنوشتشان نیز علاقه‌مند باشد.»
به همین ترتیب علاقه به جمع مسلمانان و جامعه آنان، موجب اهتمام به امور اجتماعی و آینده مردم می‌شود؛ این چنین است که مسلمانان واقعی (مؤمنان) در مسائل اجتماعی حساس بوده و بر روند امور نظارت می‌کنند. در غیر این صورت از «وظیفه» خود تخلف کرده و در حقیقت مسلمان نیستند.
بر همین اساس است که برخلاف سایر نظام‌های حقوقی و سیاسی که نظارت و انتقاد را صرفا یک «حق» شهروندی می‌دانند، قرآن کریم بارها تاکید کرده که آن را نه تنها حق، که وظیفه تخلف‌ناپذیر مسلمانان می‌داند. برای نمونه می‌توان به این آیه شریفه استناد کرد: «وَلْتَکُن مِنکم اُمّهٌ یدعونَ اِلَی الخیرِ و یَأمُروُنَ بِالمعروفِ و یَنهَونَ عنِ المُنکرِ وَ أُولئک هُمُ المُفلحِونَ».
طبق این کلام آسمانی «باید» از میان جامعه اسلامی گروهی دعوت به نیکی، امر به معروف و نهی از منکر کنند و جالب اینکه «در پایان آیه تصریح می‌کند که فلاح و رستگاری تنها از این راه ممکن است» ظهور امر در این آیه شریفه و آیه‌های دیگر، تردیدی در وجوب فقهی مساله باقی نمی‌گذارد؛ به ویژه آن‌که روایات معتبر و پرشماری نیز براین وجوب تصریح کرده‌اند! حتی بسیاری از فقیهان و دیگر دانشمندان اسلامی، استنباط این وجوب به عنوان احکام مستقله عقلیه را نیز از نظر دور نداشته‌اند.
بنابر آن‌چه گفته شد منتقدان سیاسی و اجتماعی باید از ارزش و منزلت و حتی حمایت‌های ویژه برخوردار باشند. انتقاد نشانه دل‌سوزی و علاقه آنان به سرنوشت جامعه و حکومت است؛ برخلاف مداحان و چاپلوسان که تنها «مگسانند گِرد شیرینی»! و این است رمز آن همه روایاتی که بر طرد متملقان از کنارِ حاکمان تاکید کرده و دستور داده اند که «برچهره آنان خاک بپاشید».
نکته بسیار مهم دیگر آن است که به رغم وظیفه‌ای که منتقدان برای ارزیابی سخت‌گیرانه و پالایش انگیزه و نیت‌های خود دارند، انتقاد شوندگان هم حق واکاویِ مقاصد و خواندن نیت‌های درونیِ آنان را ندارند و نباید به چنین بهانه‌هایی خود را از شنیدن و جدی گرفتن نظر دیگران محروم سازند.
در این باره بازخوانی پندهایی از امام به حق پیوسته این امت بسیار چاره‌ساز است. ایشان در نامه‌ای به فرزندش (رضوان الله علیهما) نوشته است: «پسرم! چه خوب است به خود تلقین کنى و به باور خود بباورى یک واقعیت را که مدح مداحان و ثناى ثناجویان چه بسا که انسان را به هلاکت برساند و از تهذیب دورتر سازد. تاثیر سوء ثناى جمیل در نفس آلوده ما، مایه بدبختی‌ها و دورافتادگی‌ها، از پیشگاه مقدس حق، جل و علا، براى ما ضعفاءالنفوس خواهد بود. و شاید عیب‌جویی‌ها و شایعه‌پراکنی‌ها، براى علاج معایب نفسانى ما سودمند باشد که هست، همچون عمل جراحى دردناکى که موجب سلامت مریض مى‌شود…
من و تو اگراین حقیقت را باور کنیم و حیله‌هاى شیطانى و نفسانى بگذارند. واقعیات را، آن طور که هستند، ببینیم آن گاه از مدح مداحان و ثناى ثناجویان آن طور پریشان مى‌شویم که امروز از عیب‌جویى دشمنان و شایعه‌سازى بدخواهان… و عیب‌جویى را آن گونه استقبال مى‌کنیم که امروز از مداحی‌ها و یاوه‌گویی‌هاى ثناخوانان. اگر از آن‌چه ذکر شد به قلبت برسد، از ناملایمات و دروغ پردازی‌ها ناراحت نمى‌شوى و آرامش قلب پیدا مى‌کنى که ناراحتی‌ها، اکثرا، از خودخواهى است. خداوند همه ما را از آن نجات مرحمت فرماید.»

^{«حق نظارت مردم برحکومت در فرهنگ تشیع» به قلم محسن اسماعیلی}