ماه های پارسی؛ یادگاری از ایران باستان

تقویم هجری خورشیدی به عنوان تقویم رسمی ایران از دقیق ترین و بهترین گاه شمارهای جهان محسوب می شود که آن را از تقویم هجری خورشیدی برجی نوشته عبدالغفارخان نجم الدوله گرفته اند، او نخستین فردی بود که با نوشتن عبارت «۱۲۶۴ شمسی» در حاشیه تقویم ۸۰۷ جلالی، از عنوان هجری خورشیدی استفاده کرد. این تقویم که متناسب با سال اعتدالی است، مبنای گاه شمار ایرانی از سده پنجم خورشیدی به بعد قرار گرفت. 
مبدا این تقویم، هجرت پیامبر اکرم(ص) در ۶۲۲ میلادی از مکه به مدینه بود. محاسبه های نجومی، آغاز تحویل سال را از لحظه عبور مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری نیمکره شمالی مشخص می کنند و بر این پایه نخستین روز سال خورشیدی با آغاز فصل بهار همزمان می شود. 
سال در تقویم هجری خورشیدی برجی بر پایه مدت زمان میان دو عبور متوالی مرکز خورشید از نقطه اعتدال بهاری قرار دارد که معادل ۳۶۵ شبانه روز و پنج ساعت و ۴۸ دقیقه است. بر این مبنا سال ها، ۳۶۵ روز در نظر گرفته می شوند و برای دقیق تر شدن محاسبه های نجومی و برابر شدن روز نخست سال تازه با آغاز بهار، هر چهار و گاهی پنج سال یک بار، سال ۳۶۶ روزه می شود که به آن سال «کبیسه» می گویند. 
نخستین روز فروردین یا عید نوروز از راه قاعده نوروز تحویلی یعنی محاسبه لحظه تحویل سال و مقایسه آن با لحظه ظهر حقیقی برای نصف النهار رسمی ایران که طول جغرافیایی آن ۵۲.۵ درجه شرقی است، تعیین می شود. این امر ممکن است به دو صورت اتفاق بیافتد، در حالت نخست اگر لحظه تحویل سال، میان بعد از ظهر سیصد و شصت و پنجمین روز و پیش از ظهر سیصد و شصت و ششمین روز قرار بگیرد، سال را عادی به حساب می آورند و در صورتی که لحظه تحویل سال، در بعدازظهر سیصد و شصت و ششمین روز واقع شود، روز پس از آن را نوروز و سال را کبیسه محاسبه می کنند. 
نجم الدوله در آن زمان، ستون تازه ای را برای برج ها تنظیم کرد و آنها را بر پایه ۱۲ صورت فلکی قدیمی، به ترتیب از نخستین برج بهار؛ حَمَل (بره)، ثور(گاو)، جوزا (دوپیکر)، سَرَطان(خرچنگ)، اسد(شیر)، سنبله(خوشه)، میزان(ترازو)، عَقرب(کژدم)، قوس(کمان، کماندار)، جَدی(بزغاله)، دَلو(آب دهنده، آبکش) و حوت(دوماهی) نامید و بدین ترتیب گاه شماری نگاشت و در میان مردم ایران رواج داد که به تقویم هجری خورشیدی بُرجی مشهور شد. تعداد شبانه روز هر برج در این تقویم به دلیل حرکت ظاهری غیر یکنواخت مرکز خورشید در آسمان از ۲۹ تا ۳۲ تغییر می کند و این امکان وجود دارد که تعداد شبانه روز های هر یک از برج ها در سال های گوناگون با هم متفاوت باشد. 
سده ها پیش نظریه پردازانی همچون بطلمیوس بر این باور بودند که جهان به صورت طبقه های مختلف است و زمین در مرکز آن قرار دارد، اما اختراع تقویم هجری خورشیدی برجی نشان می دهد، پایه گذار این تقویم، تئوری پرطرفدار آن زمان را رد می کند و با بهره گیری از علم نجوم اعتقاد دارد که زمین به دور خورشید می چرخد. نظریه ای که آن را در عصر علم و تکنولوژی کنونی همگان پذیرفته اند. 
این گاه شمار نخست به صورت رسمی در کشور استفاده نمی شد و تنها در زمینه هایی همچون امور گمرکات، مالیه و امور کشاورزی به کار می رفت، تا آن که کارآمدی این تقویم سبب شد در ۱۳۲۸ هجری قمری برابر با ۱۲۸۸ هجری خورشیدی، میرزا عبدالحسین خان شیبانی مشهور وحیدالملک نماینده تهران در مجلس شورای ملی، طرحی را با موضوع «قید تاریخ کلیه معاملات و مبادلات مشترکه عمومی از تاریخ قمری به هجری خورشیدی برجی» پیشنهاد کند که در نهایت یک سال بعد در ۲۱ صفر ۱۳۲۹ هجری قمری برابر با دوم حوت ۱۲۸۹ هجری خورشیدی برجی، در ماده سه قانون محاسبه های عمومی در دور دوم این مجلس پذیرفته شد و به عنوان مقیاس رسمی زمان در محاسبه های دولتی به تصویب رسید. 
اما در دوره پنجم مجلس شورای ملی ایران، قانونی در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ هجری خورشیدی به تصویب رسید که بر پایه آن بروج به ماه های فارسی تغییر یافتند و نام تقویم نیز با حذف کلمه برجی به هجری خورشیدی تبدیل شد، بر این پایه ماه ها جایگزین برج ها شدند. این مصوبه استفاده از گاه شمار هجری خورشیدی را به جای تقویم پیشین از نوروز همان سال اجباری کرد. 
تفاوت تقویم کنونی نسبت به گاه شمار هجری خورشیدی برجی در نام ماه ها و تعداد شبانه روزهای آنها است، در تقویم برجی، نام ها بر پایه اسم های حیوان ها، طبیعت و هم نام با ۱۲ صورت فلکی قدیمی منطقه بروج بوده است در صورتی که اسم ماه های تقویم هجری خورشیدی ریشه اوستایی دارند، «دی» یکی از لقب های اهورامزدا و ۱۱ ماه دیگر، از نام های فرشتگان و یاوران اهورامزدا هستند. ۱۲ ماه این گاه شمار به ترتیب فروردین(نیروی پیش برنده)، اردیبهشت(راستی و پاکی)، خرداد(کمال و رسایی)، تیر(باران)، مرداد(جاودانگی)، شهریور(کشور برگزیده)، مهر(عهد و پیمان)، آبان(آب ها)، آذر(آتش)، دی(آفریدگار، دادار)، بهمن(اندیشه نیک) و اسفند(فروتنی و بردباری) نامیده می شود که در چهار فصل بهار، تابستان، پاییز و زمستان قرار می گیرند. 
در تقویم هجری خورشیدی برجی، به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی مدار تعداد روزهای هر ماه متفاوت بود، اما در تقویم هجری خورشیدی، ماه های فروردین تا شهریور هر کدام ۳۱، ماه های مهر تا بهمن ۳۰ و ماه اسفند در سال های عادی ۲۹ و در سال های کبیسه ۳۰ شبانه روز دارند. 
تقویم هجری خورشیدی که اکنون در ایران به عنوان تقویم رسمی مورد استفاده قرار می گیرد از دو لحاظ برای ایرانیان ارزشمند به شمار می رود که دلیل نخست برابر بودن مبداء پیدایش آن با هجرت پیامبر(ص) است و دیگری را باید در بی عیب و نقص بودن این گاه شمار از جهت ثبات در پیدایش سال نو، ماه ها و روزهای سال دانست. 
گاه شمار رسمی کشور از ۱۳۰۴ خورشیدی تا کنون چند بار تغییر کرده است، مبنای تقویم رایج کشور پس از این دوره، هجرت پیامبر(ص) به شمار می رفت تا اینکه محمدرضا پهلوی در اسفند ۱۳۵۴ هجری خورشیدی تصمیم گرفت، تقویم ایرانی- خورشیدی را در کشور رواج دهد. وی پایه این تقویم را شروع سلطنت پادشاهی معرفی کرد و به این ترتیب از ۱۳۵۵ هجری خورشیدی استفاده از تقویم شاهنشاهی آغاز شد. این اقدام با مخالفت روحانیان و حوزه علمیه روبه رو شد، زیرا این افراد بر تقویمی تاکید داشتند که مبدا آن اسلامی و هجرت پیامبر(ص) باشد، تا آنکه در هنگام نخست وزیری شریف امامی، زمانی که حرکت های انقلابی مردم شروع شد، رژیم حاکم برای آرام کردن اعتراض ها، دگربار تقویم هجری خورشیدی را مورد استفاده قرار داد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی در بهمن ۱۳۵۷ هجری خورشیدی نیز بر پایه اصل ۱۷ قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، تقویم هجری خورشیدی به عنوان تقویم رسمی کشور پذیرفته شد. 
اینک می توان دریافت، مبداء شکل گیری تقویم هجری خورشیدی از چه هنگامه ای آغاز شده است و پیشینیان برای حفظ و نگهداری از آن چه کرده اند تا این گونه در مسیر پاسداری از دقیق ترین گاه شمار جهان و میراث ارزشمند خویش بیش از پیش تلاش کنیم، تقویمی که آغاز سال نو آن همزمان با تولد دوباره بهار و شروع شکوفایی دگربار طبیعت و اینگونه پیام آور تحول، سرزندگی و پویایی برای مردمان این دیار کهن است.